жер асты ядролық жарылысы

(Подземный ядерный взрыв)

жер бетінен біршама тереңдікте топырақты лақтырумен немесе лақтырусыз (камуфлеттік) жүргізілетін ядролық жарылыс. Бірінші жағдайда ядролық жарылыс жер бетінен шағын тереңдікте жүргізілгенде, сыртқа шыққан газдар жартылай ерітілген және радиоактивтік заттармен араласқан ұсатылған топырақты өзімен бірге көтереді. Түзілген радиоактивтік бұлт жер үсті және әуе жарылыстарының саңырауқұлақ тәріздес бұлттарына қарағанда күңгірт реңде және төңкерілген конус тәріздес болады. Ол ең жоғарғы биіктігіне (бірнеше жүз метр) жеткен соң, топырақ жер бетіне түсе бастайды. Сонымен қатар жер бетінде будақтаған құйынды шаң бұлты түзіледі. Топырақтың радиус бойынша шашырауынан лақтыру шұңқыры пайда болады. Жоғары көтерілген топырақтың бір бөлігі шұңқырға қайта түсіп, оның тереңдігін азайтады, ал қалған бөлігі шұңқырдың сыртына түсіп, оның периметрі бойынша жал жасайды. Шұңқырдың мөлшері жарылыстың қуаттылығына, тереңдігіне және топырақ түріне байланысты болады.

Ж.а.я.ж. кезінде топырақтың сыртқа лақтырылуымен қатар, жарылыс тереңдігі өсуімен қысымы төмендейтін ауалық соққы толқыны пайда болады. Жергілікті жердің радиоактивтік зақымдану дәрежесі жер үсті жарылысына қарағанда бірнеше есе жоғары. Жарылыс тереңдігі өскен сайын, атмосфераға лақтырылатын радиоактивтік заттардың мөлшері басында жоғарылайды да, содан соң азаяды. Жарқылдық сәулелену толығымен топырақпен жойылады. Ж.а.я.ж. үлкен тереңдікте өткізілгенде топырақта соққы толқыны түзіледі де, ол тереңдікте өткізілетін Ж.а.я.ж-ның негізгі жойғыш фак-торы болып шығатын сығу толқынына айналады. Толқынның жер бетіне шығуы кезінде топырақ күмбез жасай көтеріледі. Ж.а.я.ж. кезінде топырақтың тік және көлденең тербелістерін тудыратын сейсмикалық-жарылыс толқындары пайда болады. Ж.а.я.ж. бөгеттер жасау және өте берік құрылыстарды қирату, сонымен қатар бейбітшілік мақсатта шахталар, каналдар, жерасты сыйымдылық құрылыстарын салу үшін қолданылады.